Na obszarze zachodnich Bałkanów, oprócz dwóch alfabetów, występują również różne odmiany języka. Możemy wyróżnić tam trzy dialekty: sztokawski, czakawski i kajkawski. Ich nazwy pochodzą od wariantów zaimka „co“ w poszczególnych narzeczach (kolejno: što, ča, kaj). Podstawą standardowego języka serbskiego oraz chorwackiego jest jednak ten sam dialekt – sztokawski, a pozostałe dwa to odmiany języka występujące regionalnie na obszarze Chorwacji.
Dialekty regionalne: czakawski i kajkawski
Dialekt czakawski rozwijał się przede wszystkim na Istrii oraz w Dalmacji, głównie na odizolowanych wyspach.
Dialekt kajkawski natomiast jest charakterystyczny dla obszaru północnej Chorwacji (m.in. Zagrzebia) i ma wspólne cechy z językiem słoweńskim. Narzecza te wciąż są żywe, a mowa ich użytkowników dość znacznie różni się od wariantu oficjalnego. Jednak standaryzacja języka, swobodny przepływ informacji między regionami i powszechność mediów wpływają na postępujące zacieranie się ich cech charakterystycznych.
Występowanie poszczególnych dialektów na terenie Chorwacji. Na żółto został oznaczony dialekt sztokawski, na pomarańczowo czakawski, a na zielono kajkawski. Źródło: Berbić-Kolar, Emina, Ljiljana, Sičanske riči, Kolenić. 2014.
Trzy warianty dialektu sztokawskiego
Dialekt sztokawski, będący podstawą języka oficjalnego zarówno w Chorwacji jak i w Serbii, dzieli się jeszcze na trzy warianty: ekawski, ijekawski i ikawski. Ich nazwy wywodzą się od dawnej, jeszcze staro-cerkiewno-słowiańskiej głoski ě (czytamy: „jać”), która ewoluowała w różne głoski zależnie od wariantu:
- w wariancie ekawskim, używanym w Serbii, została ona zastąpiona przez „e”;
- w wariancie ijekawskim, używanym w Chorwacji, przez „je” lub „ije”
- w ikawskim, którym posługują się użytkownicy dialektu czakawskiego (Istra i Dalmacja), przez „i”.
W języku polskim głoskę tę zastąpiły „e”, „a” oraz „o”, zależnie od sąsiadujących głosek (ze względu na przejście ě w różne głoski, mówimy na przykład gwiazda, ale gwieździe [dawna gvězda], a nie „gwiaździe”; las, ale leśny a nie „laśny” [dawny lěsъ]).
Spójrzmy na kilka przykładów ukazujących różnice między wariantami ekawskim (Serbia) i ijekawskim (Chorwacja). Dla ułatwienia podaję wyrazy brzmiące podobnie lub identycznie w języku polskim.
Niestety gramatyka chorwacka w licznych sytuacjach nie podaje konkretnych zasad, kiedy w danym wyrazie powinniśmy wstawić „je” a kiedy „ije” i bez znajomości gramatyki historycznej różnic tych należy nauczyć się na pamięć. Często wyrazy mające wspólny rdzeń zapisuje się inaczej, na przykład:
riječ (słowo), rječnik (słownik), rečenica (zdanie)
Jest to zmora zarówno obcokrajowców uczących się języka chorwackiego, jak i samych Chorwatów – błędy w zapisie realizacji dawnej głoski ě należą do najczęstszych błędów ortograficznych popełnianych w Chorwacji. Dla porównania, po serbsku te trzy wyrazy brzmią tak:
reč (słowo), rečnik (słownik), rečenica (zdanie)
Dialekt sztokawski jest również podstawą języków bośniackiego oraz czarnogórskiego, a użytkownicy obu z nich posługują się wariantem ijekawskim (podobnie jak Chorwaci).
Serdecznie zapraszam do zapoznania się z pozostałymi artykułami dotyczącymi różnic między językiem serbskim oraz chorwackim:
